Analizowana na blogu już kilkukrotnie ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego zawiera regulacje odnoszące się do obrotu nieruchomościami rolnymi. W ramach rzeczonego aktu normatywnego przyznano szerokie uprawnienia Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa – dalej Krajowy Ośrodek. Znaczenie w tej kwestii ma instytucja tzw. prawa wykupu, nazywana również prawem nabycia. Przywołane uprawnienie sprowadza się do prawa nabycia nieruchomości rolnej w określonych ustawą sytuacjach, w których dochodzi na rynku prywatnym do wcześniejszej zmiany właściciela gruntów rolnych. Intencją ustawodawcy było wyposażenie Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa w instrument interwencyjny skutecznie zapobiegający spekulacjom oraz skupywaniu ziemi rolnej przez osoby, których celem nie jest rolnicze wykorzystanie. W konsekwencji jednak poza ukształtowanymi wyjątkami – wskazanymi w art. 4 ust. 4 ukur – żaden nabywca nieruchomości rolnej nie może być pewien czy swoją własność zachowa, czy też nie.

Prawo wykupu dotyczy obok własności nieruchomości rolnej również prawa użytkowania wieczystego nieruchomości rolnej oraz udziału lub części tych praw. Artykuł 4 ukur wskazuje, że Krajowemu Ośrodkowi przysługuje prawo wykupu, jeżeli do nabycia nieruchomości rolnej doszło w wyniku:
1. zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży;
2. jednostronnej czynności prawnej;
3. orzeczenia sądu, organu administracji publicznej albo orzeczenia sądu lub organu egzekucyjnego wydanego na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym;
4. innej czynności prawnej lub innego zdarzenia prawnego, np. zasiedzenia nieruchomości rolnej, dziedziczenia oraz zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne, podziału, przekształcenia bądź łączenia spółek handlowych. 

Jak pokazuje powyższy zapis zakresem prawa wykupu Krajowego Ośrodka zostały objęte praktycznie wszelkie zdarzenia prowadzące do nabycia własności nieruchomości rolnej, z wyjątkiem umów sprzedaży rzeczonych nieruchomości. Na szczęście dla rolników uprawnienie to nie jest często wykorzystywane. Od wejścia w życie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, tj. od 16 lipca 2003 r. do 31 marca 2009 na 61 tys. aktów notarialnych dotyczących przeniesienia własności nieruchomości na podstawie umów innych niż sprzedaż skorzystano jedynie w stosunku do 24 transakcji z prawa wykupu – co dotyczyło nieruchomości o łącznej powierzchni 937,21 ha.  

Artykuł 4 ust. 4 ukur wskazuje, iż prawo wykupu nie przysługuje Krajowemu Ośrodkowi. Uprawnienie jeżeli:
1. w wyniku przeniesienia własności nieruchomości rolnej następuje powiększenie gospodarstwa rodzinnego, jednak do powierzchni nie większej niż 300 ha;
2. nabycie nieruchomości rolnej następuje:
a) za zgodą dyrektora Krajowego Ośrodka przez osobę, która zamierza utworzyć gospodarstwo rodzinne lub przez osobę, która nie jest rolnikiem indywidualnym lecz nie było zainteresowanych do nabycia nieruchomości rolnej wśród rolników indywidualnych;
b) za zgodą, o której mowa w art. 29a ust. 3 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa;
c) przez osobę bliską zbywcy;
d) w wyniku dziedziczenia ustawowego albo dziedziczenia przez rolnika indywidualnego;
e) przez rolnika indywidualnego w wyniku zapisu windykacyjnego;
3) jeżeli przeniesienie własności nieruchomości rolnej następuje w wyniku umowy z następcą;
4) jeżeli przeniesienie własności nieruchomości rolnej następuje między osobami prawnymi, tego samego kościoła lub związku wyznaniowego.

Analizując powyższe zapisy w połączeniu z naczelną zasadną ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, iż nabywcą nieruchomości rolnej może być wyłącznie rolnik indywidualny, należy dojść do wniosku, iż prawo wykupu Krajowemu Ośrodkowi przysługuje w wyjątkowych sytuacjach. 

I. Procedura zawiadomienia Krajowego Ośrodka o nabyciu nieruchomości rolnej.

III. Wykonanie prawa wykupu przez Krajowy Ośrodek.